Este verán fanse cincuenta anos do «encontro do século», a disputa polo campionato mundial de xadrez de 1972 convertido no símbolo da guerra fría entre a URSS e EEUU. Nin no xadrez nin en xeopolítica hai escaques grises.

Bobby Fischer moveu o seu alfil, enguliu o peón de Boris Spassky e cagouna. Se se visualiza a partida nun taboleiro de oito por oito escaques –do a ao h en horizontal e do 1 ao 8 en vertical, ordenadas as pezas sabendo que o último escaque branco sempre está á dereita do xogador, a cagada enténdese ben.

Bobby Fischer e Boris Spassky chegaron literalmente empatados ao movemento 29 da primeira partida do campionato do mundo de xadrez de 1972. Ambos perderan as súas damas, as súas torres, os cabalos, os alfís que percorren as diagonais brancas, dous peóns por bando. Unha verdadeira sangría. Quedábanlles a cada un o rei, o alfil de escaques negros e seis peóns, nunha posición táctica similar que apuntaba a unhas táboas de libro. O empate beneficiaba a Bobby, que xogaba con negras. No xadrez, as brancas sempre son as encargadas de abrir o xogo, e se queren e saben, levan a iniciativa ata o final.

O 11 de xullo de 1972 en Reikiavik, a capital de Islandia, hai agora cincuenta anos e tras moito pensar, Bobby comeu o peón que Spassky conservara en h2 e cagouna. Ninguén murmurou na sala porque cando desde neno te arroupan cunha aréola de xenio, ata as túas parvadas máis bastas poden pasar por obras mestras. Pero Bobby sabía que o seu movemento non era unha xenialidade. Ao contrario. Por iso botou as mans á cabeza. Polo seu erro de principiante, Occidente ía perder a guerra cultural contra o marxismo. Unha cagada en toda regra.

Non é unha esaxeración. Poñámonos en contexto: a guerra fría entre o primeiro mundo –Europa occidental e Estados Unidos– e o segundo mundo –a URSS, Europa oriental, China e os seus satélites– librábase en 1972 como unha partida de xadrez entre paquidermos. Dous mamuts de movementos lentos e exasperantes, capaces os dous de ameazar en serio o planeta –os restos de amebas e dinosauros non adscritos espallados polo terceiro mundo– coa destrución global pola bomba de neutróns. Só dez anos antes das partidas de Reikiavik, a crise dos mísiles de Cuba estivera a punto de derivar na apocalipse.

Ese dous colosais e únicos protagonistas da memoria histórica do século XX, limitada a unha estratexia depredadora que se nutría moito máis do desexo de aniquilar ao rival que do convencemento da propia idoneidade moral e ideolóxica, forzaron á Humanidade enteira a confrontar en todo. Era o comunismo contra o capitalismo, a liberdade contra a igualdade, Ho-Chi-Minh contra Nixon, patria ou morte, camaradas. Brancas ou negras. Nin no xadrez nin na xeopolítica existen os escaques grises.

Na primeira partida do campionato do mundo de hai cincuenta anos en Reikiavik, e tras o erro de Bobby, Spassky chegou ao movemento 29 con dous dos seus peóns aliñados na súa posición inicial, ao extremo dereito do taboleiro. Bastoulle con esbozar un aceno de satisfacción e uns momentos de pausada reflexión para avanzar unha escaque ao peón que tiña en g2 e inutilizar así definitivamente o alfil do rival. Sobráballe co seu rei para aniquilalo. Sobre o taboleiro enténdese ben.

O propio Bobby, o novo xogador de Brooklyn criado nunha familia desestruturada de xudeus polacos que emigraran aos Estados Unidos fuxindo do antisemitismo de Stalin, e que se converteu no gran mestre máis novo da historia, aprendendo a gañar partidas amateurs nos parques de Nova York e lendo partidas en revistas especializadas, levou as mans á cabeza.

O campionato xogábase ao mellor de 24 partidas: un punto por cada unha gañada e medio punto polas táboas. É dicir, que gañaría o torneo o primeiro que chegara a doce puntos e medio. Bobby sabía que empezar perdendo cun erro de principiante era moito máis que un punto para Spassky. Era un puntazo para Breznev, para Marx, para a Revolución.

Salvando as distancias e traducido ao ecosistema político-deportivo dos nosos anos vinte, foi algo así como se o mundo dependera dunha bola de partido de Djokovic contra Nadal. Ou dun penalti de Rusia contra Ucraína. Putin a piques de devorar a Zelenski. A URSS levaba 24 anos gañando as finais de todos os mundiais que se disputaran entre 1948 e 1969, dez en total. EEUU, que en 1969 mesmo levara un home ata a Lúa, sen embargo non era capaz de gañar unha final desde que en 1892 o fixera Wilhelm Steinitz, un austríaco que xa fora campión mundial antes de se nacionalizar estadounidense.

No medio dese tenso e permanente estado de confrontación cultural e ideolóxica, no que a lexitimidade dos réximes políticos se medía tanto polo seu poderío militar como polas súas conquistas científicas, tecnolóxicas e deportivas, a transcendencia política e estratéxica do encontro entre Fischer e Spassky foi enorme. Non é de estrañar que aquela guerra fría do xadrez se celebrara en Islandia, un país de xeo, nin que a CIA e o KGB puxeran a matemáticos de renome ao servizo dos equipos dos dous xogadores.

Tras meter a zoca na primeira partida, Bobby se negou a xogar a segunda porque a organización rexeitou á súa esixencia de que se retirasen as cámaras de televisión que gravaban o evento. Facían demasiado ruído, dicía. Mesmo chegou a denunciar que lle puxeran micrófonos para espialo na casa onde se aloxaba preto de Reikiavik, e que os soviéticos infiltraran axentes entre o público que o distraían con sofisticados mecanismos que emitían sons só perceptibles polo seu oído.

Pacientemente, Spassky esperouno diante o taboleiro durante sesenta minutos, o tempo de espera regulamentario que establecían as normas do mundial antes de dar por perdida unha partida ao rival que non comparecese. Foi a segunda cagada de Bobby. Dous a cero para os inimigos do mundo libre.

Cando o campión estadounidense advertiu, ademais, aos organizadores que non seguiría xogando se o torneo non se reanudaba sen público nunha sala illada e insonorizada do edificio onde se disputaba, o mundo enteiro creu que a URSS xa gañara. Porque non era que Bobby estivese tolo, é que estaba mortode medo e buscaba escusas para non xogar. Todos o creron así. Salvo Spassky. En contra das advertencias dos comisarios políticos do seu país, aceptou o envite. No fondo, sucede que admiraba o seu oponente e se negaba a ser proclamado campión do mundo sen demostrar a todos que o merecía porque era mellor ca el.

Aínda que o xadrez se cansou de glosar a Fischer como o símbolo e exemplo único de xenio autodidacta que padeceu unha infancia máis que difícil, quen de verdade o tivera complicado na vida fora Spassky. Nacido en Leningrado en 1937, fillo dun militar e dunha mestra, aprendeu a xogar ao xadrez con cinco anos mentres fuxía en tren xunto con outros miles de nenos e nenas dunha cidade sitiada polo exército alemán en plena Segunda Guerra Mundial. O tren foi bombardeado pola Lutwaffe de Hitler, aínda que Boris tivo sorte: o primeiro e o terceiro vagón do convoi foron destruídos polas bombas, pero el e o seu irmán maior viaxaban no segundo.

Spassky criouse nun orfanato de Perm, a 2.000 quilómetros da súa familia, e ata varios anos despois non puido regresar cos seus pais a Leningrado e coñecer á súa irmá pequena. Para entón xa se tiña convertido noutro xenio do xadrez. Aos dez anos era un xogador profesional que recibía unha bolsa do Estado que lle permitía manter aos seus e libralos das recorrentes fames negras da postguerra. A esa idade gañou unha partida contra o entón campión do mundo, Mihail Botvínnik. Aos quince clasificou para as semifinais do campionato soviético, e aos 24 para a final, que gañou. Con 32, el mesmo xa era oficialmente o mellor xogador do mundo.

Fronte ao carácter histriónico e frecuentemente antipático de Bobby, o aspirante, Spassky, pola contra, era un tipo sosegado e cortés que consideraba o xadrez un deporte de cabaleiros e non a válvula de escape das tensións entre as dúas superpotencias. Sentíase representante do seu país, si, pero nin era comunista nin quería gañar para gloria do discurso dos seus líderes. Menos aínda se Bobby se retiraba baixo a acusación de que el se beneficiara desa sucia guerra fría psicolóxica da que EEUU culpaba á URSS. Aceptou xogar na sala de pimpón que había nos sotos do edificio onde se disputaba o torneo. O resto de partidas libráronse alí. Sen público, só eles dous máis o taboleiro, as pezas, os reloxos e o árbitro. Sen escusas.

Por momentos, a ollos do mundo pareceu que a cabaleirosidade de Spassky ía derrotar a Bobby por sempre xamais. Pero sucedeu ao revés. Porque o estadounidense xa lle tiña gañada a batalla máis importante. A tensión polos seus desplantes afectou demasiado a Spassky, que xogou nervioso e demasiado confiado, e rematadamente mal. Caeu na terceira partida, só puido arrincar táboas na cuarta e volveu a perder a quinta. Tamén a sexta, considerada o cume do duelo e unha das mellores da historia, que, segundo os entendidos, Bobby manexou de maneira maxistral.

Cando o estadounidense abriu movendo o seu peón de alfil a c4, unha apertura inglesa que xamais usara antes, polo menos en partidas oficiais, houbo quen pensou que a ía cagar de novo. Pero non. En realidade foi o inicio dunha malleira estratéxica e de posición que concluíu tras corenta movementos coa rendición do soviético, que mesmo rematou aplaudindo a ousadía do xogo do seu opoñente.

Tras a exhibición de Fischer, Spassky, ou os seus comisarios políticos, que nunca se sabe, chegaron a dar mostras de que a paranoia se revirara contra deles. Dixeron que un estraño zunido que viña da cadeira do campión afectara á súa concentración, queixáronse formalmente á organización e esixiron que o seu asento fora examinado. Ao día seguinte, os xuíces ensinaron ao mundo o achado. Na cadeira de Spassky non había artefacto zumbador ningún, só dúas moscas mortas agochadas no tubo metálico dunha das patas.

Quizais Spassky tamén estaba morto daquela. Das seguintes quince partidas, só puido gañar unha. Mantivo o tipo nas sete penúltimas, pero na número 21 tivo que abandonar. Doce puntos e medio para Bobby, oito e medio para el. Bye, bye, Lenin. Deus bendiga a América.

Fischer é probablemente o campión do mundo de xadrez máis nomeado e glosado, cando o certo é que nunca se atreveu a poñer o seu título en xogo. En 1975 esixiu que se cambiasen as regras da final para que as táboas non puntuasen, e que se xogara a dez vitorias. Coa peculiaridade de que o defensor seguiría sendo campión se se producía un empate a dez. É dicir, que a el lle bastarían nove triunfos, mentres que o aspirante precisaría un máis.

A Federación Internacional de Xadrez, que coa puntuación de medio punto para as táboas si tiña aceptado que en caso de empate os campións retivesen o título, negouse ás novas esixencias de Fischer e entregou o trofeo ao seu rival, Anatoli Karpov, de 24 anos, quen o perdería en 1985 ante Gari Kasparov, para recuperalo en 1995 e mantelo ata 1999.

Spassky abandonou a URSS en 1976 por motivos políticos, e non regresou ata 2012. Hoxe ten 84 anos e vive en Moscova.

Bobby e el volveron atoparse en 1992 atraídos polo caché millonario dun torneo de exhibición en Belgrado, que Bobby volveu gañar, pero que lle custou unha orde de detención de Washington por violar as sancións impostas aos cidadáns estadounidenses que violaran o bloqueo decretado contra Iugoslavia pola guerra dos Balcáns.

Bobby estableceuse en Hungría e desde entón foi errando de país en país, dando mostras dunha debilidade mental galopante, con constantes declaracións antisemitas e en defensa de teorías conspiratorias pouco cribles. Mesmo chegou a celebrar os atentados do 11-S, o que borrou no seu país calquera pegada das simpatías políticas que se tiña gañado décadas antes en Islandia.

Foi detido en 2004 en Xapón cun pasaporte que as autoridades consideraron falso, xa que Estados Unidos llo retirara. Retivérono alí varios meses, ata que no 2005 as autoridades xaponesas deixaron que tomara un voo a Reikiavik despois de que o Goberno islandés lle concedera asilo en recordo daquelas históricas partidas. Morreu tres anos despois, e foi enterrado nun pequeno cemiterio da localidade de Selfoss, onde residía, a sesenta quilómetros ao leste da capital.

A historia do «encontro do século» –así se chamou a aquel campionato– ten inspirado ducias de artigos, ensaios, novelas e mesmo películas. Nunha delas, Pawn sacrifice (Edward Zwic, 2014), un dos protagonistas afirma que o xadrez, malia esa imaxe repousada e intelectual que temos del, pode chegar a volverte tolo.

«Tras só catro movementos, hai máis de 300.000 millóns de opcións que considerar. Hai máis partidas de corenta movementos que estrelas na galaxia, así que o xogo pode acabar levándote ao límite». Noutra escena, Bobby contesta a esa reflexión: «No xadrez tes infinitas posibilidades, pero só hai un, un só movemento correcto». Co tempo, aquela cagada por comer o peón de Spassky, con todo, semella que o foi.